Het is een geheime plek, maar in de wereld van spionage is dat een relatief begrip, zegt Wil van de Schans (43), een van de Jansens en medeoprichter. ‘Onze lijnen worden vermoedelijk afgetapt door de AIVD. Mogelijk worden we ook op andere manieren afgeluisterd.’ ‘We maken ons geen illusies’, zegt Erik Timmerman (32), een andere Jansen, tevens ex-groenteboer en -fietsenmaker.
Ze huldigen het principe van the fly on the wall; de vlieg op de muur die toeziet, om vervolgens alles in de openbaarheid te brengen. Sinds hun oprichting, tien jaar geleden, deden de onderzoekers klappers van onthullingen en verwierven ze met hun research goede naam bij wetenschappers, journalisten en (sommige) politici.
Wie wist dat de toenmalige BVD onder asielzoekers tipgevers wierf? Of dat een particulier recherchebureau het oud papier bij Greenpeace ophaalde, om te doorzoeken op geheime informatie? Dat een geheim agent een milieugroepering infiltreerde? Hoezeer de overheid mensen en organisaties afluistert en internet aftapt?
Bij Buro Jansen&Janssen komen de onthullingen van links. Ze hebben een eigen website, publiceren her en der en brengen boeken uit. Het 14de verscheen deze week: De snuffelstaat, Nederland en de BVD. Waarom? ‘Omdat anders niemand het doet’, zegt Van de Schans. ‘Dit onderzoek kost veel tijd. Redacties van kranten komen er niet aan toe.’ Timmerman: ‘Wie maakt zich druk dat opsporingsdiensten steeds meer bevoegdheden opeisen? Er is geen discussie. Maar er zijn wel degelijk voors en tegens. Die onderzoeken wij.’ Van de Schans: ‘Eigenlijk is op de geheime dienst geen enkel toezicht. De controle is zo geregeld dat je bijna niets kunt nagaan. Tegelijkertijd mag de overheid door een nieuwe wet wel alle draadloze telefoonverkeer ongericht afluisteren op trefwoorden. Niemand zet er vraagtekens bij.’
Kritisch tot op het bot willen ze zijn, maar dan wel door feiten te scheiden van fictie. Dat bedrijfsspionnen oud papier van Greenpeace doorzochten, leek aanvankelijk ook te onwaarschijnlijk voor woorden. ‘We werden getipt’, zegt Van de Schans. ‘Eerst denk je: dit is paranoia. We besloten een onderzoek in te stellen, en inderdaad werd het papier opgehaald door een man zonder verblijfplaats of telefoonnummer. We zijn hem met de auto gevolgd. Hij reed rechtstreeks naar een pand in Vinkeveen, waar alles werd nagevlooid.’ De afnemers? Dat laat zich raden; multinationals hadden er baat bij.
Bij Jansen&Janssen weten ze dat de ene onthulling in de regel leidt tot een volgende. ‘Mensen lezen werk van je, en dan stuiten ze zelf op iets. Uit het vluchtelingenwerk kregen we ineens tips dat er erg vaak BVD’ers rondstruinden in de asielzoekerscentra’, zegt Van de Schans. ‘Toen we een onderzoek instelden, bleek dat complete verhoren werden gehouden. Asielzoekers kregen zelfs een verblijfsvergunning aangeboden in ruil voor informatie.’
De groep speurders komt voort uit de linkse beweging, zoals dat heet. Die wereld van actievoerders en krakers botste in de jaren 80 heftig met politie en justitie. ‘Er was veel argwaan over spionnen en infiltranten’, zegt Van de Schans. ‘Wij hebben toen gezegd: Laten we zelf een bureau opzetten. Laten we beschuldigingen eerst uitzoeken voor we wat roepen.’
Dat uitgangspunt heeft Jansen&Janssen, naar eigen zeggen, later steeds behoed voor waanideeen en complottheorieen. ‘We zijn er juist om de waan tegen te gaan. Een vermoeden is nog geen feit. Geregeld blijkt dat het toch anders zit dan je veronderstelt. Maar soms stuit je wel degelijk op belangrijke feiten.’ Timmerman: ‘Het volgen van inlichtingendiensten en de opsporing werd een van de belangrijke lijnen.’
Inmiddels is de linkse beweging van karakter veranderd. Ze is kleiner geworden, terwijl de samenleving is ‘verrechtst’. Toch blijven de onderzoekers van Jansen&Janssen volharden in hun idealisme. Voor hen geen dure auto of goedbetaalde baan. ‘Het is geen vetpot, maar dat hoeft voor mij ook niet. Af en toe krijgen we een donatie of steun uit een fonds voor journalistieke projecten’, zegt Van de Schans. Timmerman: ‘We doen nu wel wat we zelf belangrijk vinden. Wie heeft zo’n baan? Als je wilt weten hoe iets zit, dan zoek je het uit.’
Van de Schans: ‘Ik volg mijn ideaal, dat vind ik een luxe.’
Hun nieuwste rapportage onthult hoe de overheid de strijd oppakt tegen het terrorisme, hoe grootscheepse infrastructuurprojecten worden ‘afgeschermd’, hoe Nederland wapens levert aan Pakistan en hoe buitenlandse geheime diensten in ons land actief zijn. Ook kaarten ze aan dat de inlichtingendienst zich steeds vaker bezighoudt met misdaadbestrijding. Zo had de BVD bemoeienis met de zaak tegen wapenhandelaar Mink K. en zelfs met het onderzoek naar de taxibranche in Amsterdam.
‘Dat ze zich ook al met de integriteit van taxibedrijven bemoeien, dat is vreemd’, zegt Timmerman. ‘Kan de politie dat niet?’ Van de Schans: ‘Na de val van de Muur zochten ze naar nieuwe taken. Dat ging moeilijk. Pas nu hebben ze weer een focus. Nu draait het om de strijd tegen terrorisme.’ Intussen blijft voor Jansen&Janssen de overmacht groeien. Zo krijgt de AIVD er 250 mensen en miljoenen euro’s bij. ‘Bij ons blijft alles bij hetzelfde. Dat is soms wel slikken.’
En dan zo’n aanslag op Pim Fortuyn, uit linkse hoek – het lijkt niet bevorderlijk voor de status van de linkse activist, wat zij per slot van rekening zijn. ‘Hopelijk was dat het werk van een eenling’, zegt Van de Schans. ‘Wij zijn nooit aangesproken op een verwantschap. Gelukkig niet. We willen maar een ding; meer openheid en democratische controle. Dat mag geen leeg begrip zijn, daar hebben mensen recht op. Maar soms voelen we ons wel een roepende in de woestijn.’
De snuffelstaat; Nederland en de BVD, Buro Jansen&Janssen, uitgeverij Fagel, 15,95 euro