De notaris is een openbaar ambtenaar, die in de gevallen waarin de wetgever zijn tussenkomst dwingend voorschrijft, een specifieke overheidstaak uitoefent. De notaris wordt bij Koninklijk Besluit benoemd. Aan hem wordt tevens een standplaats toegewezen. Hij is geen gewoon ambtenaar want hij krijgt zijn inkomsten uit de opbrengst van zijn dienstverlening. In die zin is hij ondernemer, maar dan wel een die als monopolist opereert op een markt zonder veel risico's.
In de uitoefening van de controle op de beroepsuitoefening lijkt de notaris meer op de vrije-beroepsbeoefenaar dan op de ambtenaar. Het notariaat heeft een eigen tuchtrecht. Op de regeling en toepassing van het tuchtrecht wordt hieronder nog ingegaan.
De belangrijkste taak van de notaris is het opmaken en ondertekenen van authentieke akten. Hij heeft de bevoegdheid, de verplichting en het monopolie akten op te stellen (verlijden) ten behoeve van bepaalde rechtshandelingen, die zonder zijn tussenkomst niet tot stand kunnen komen. De notaris is bijvoorbeeld onmisbaar voor de rechtsgeldige overdracht van de juridische eigendom van onroerend goed, voor het oprichten van vennootschappen en voor het maken of wijzigen van testamenten. Ook voor enkele overige rechtskundige diensten, zoals het afhandelen van faillissementen en het houden van toezicht op veilingen, verwijst de wetgever naar de notaris.
Naast deze werkzaamheden verricht de notaris tal van werkzaamheden waarvoor zijn tussenkomst niet wettelijk geboden is om een beoogde rechtshandeling tot stand te brengen. De notaris kan bijvoorbeeld desgevraagd akten opmaken van feiten of gebeurtenissen (bv. schenkingen) die tegenover bijvoorbeeld de belastingdienst als bewijs kunnen dienen. Tenslotte kan de notaris vanwege zijn specifieke deskundigheid door een clint ingeschakeld worden om adviezen te geven. Bij deze niet-ambtelijke werkzaamheden fungeert de notaris als een gewone juridische dienstverlener.
Het grootste deel van de omzet (94%) van de notariskantoren is afkomstig uit het opmaken van notarile akten (Kwartaalbericht CBS, 1994, pp. 23-24). Meer dan de helft van het totale aantal jaarlijks gepasseerde akten heeft betrekking op de onroerend-goedpraktijk; het betreft in de meeste gevallen de overdracht van onroerend goed en de vestiging van zakelijke genotsrechten. Ongeveer een derde deel van de akten heeft betrekking op de familiepraktijk (testamenten, samenlevingscontracten, huwelijkse voorwaarden). Een veel kleiner deel van de akten behoort tot de ondernemingspraktijk, waarin het gaat over het oprichten en wijzigen van de statuten van besloten en naamloze vennootschappen (KPMG, 1994, p. 22).
Notarissen hebben een privaatrechtelijke beroepsorganisatie: de Koninklijke Notarile Broederschap (KNB). Van deze beroepsvereniging zijn bijna alle (kandidaat-)notarissen lid. Er waren medio 1995 in totaal 1.166 notarissen en circa 1.400 kandidaat-notarissen werkzaam. De kandidaten verrichten werkzaamheden in dienst en uit naam van de notaris. De meeste notarissen zijn eenpitters; in totaal betreft het 509 notarissen. De overigen zijn geassocieerd met andere notarissen, advocaten en/of belastingadviseurs. De verdeling ziet er als volgt uit.
Tabel
Evenals bij de advocaten het geval is, neemt het aantal eenmanskantoren af. Hoewel het
aantal kantoren waarin meer notarissen geassocieerd zijn, toeneemt is er geen sprake van een
onstuitbare opmars van de mega-kantoren. Het aantal grote kantoren, die overigens steeds
groter worden, blijft beperkt (KPMG, 1994, p. 20).
Opmerkelijk zijn de associaties tussen de notarissen en de belastingadviseurs. De belastingadviseurs zijn immers louter commercile dienstverleners en hebben geen positie als verschoningsgerechtigde. In de beroeps- en gedragsregels van de KNB worden dergelijke associaties impliciet uitgesloten (regel 12). Ook in de MvT bij de ontwerpwet op het Notarisambt (TK 1993-1994, p. 24) worden vraagtekens gezet achter deze kantoorfusie tussen de onafhankelijke notaris en de partijdige adviseur.