De horeca in Nederland is over het algemeen een goed lopende, bloeiende sector waarin veel geld omgaat. Mede vanwege de lage toetredingseisen komen er nog steeds veel caf's, restaurants en snackbars bij en hun gezamelijke omzet stijgt. In totaal zijn er bijna 40.000 horecagelegenheden in ons land. Het is een financieel interessante branche waarin veel wordt verdiend. De gemakkelijke toetredingsvoorwaarden trekken veel onervaren en laag opgeleide ondernemers aan die niet altijd opgewassen zijn tegen de realiteit van het horecabedrijf. Vooral voor de kleinere bedrijven in de grote steden wordt de spoeling steeds dunner en is de concurrentie zwaar. Ruim een kwart van de cafetariahouders heeft directe concurrentie van vijf of meer andere snackbar-uitbaters, nog eens 60 procent ondervindt broodstrijd van n tot vijf collega-ondernemers (Lenting en partners, 1991). De modegevoeligheid van het uitgaanspubliek vergt ondernemersinzicht n kapitaal voor nieuwe investeringen. Door een stijging van de kosten balanceert een aantal kleine horecabedrijven op de grens van het faillissement. De toenemende plaatsingsbeperking van speelautomaten kan voor velen de zaak naar de verkeerde kant doen overhellen. Minder vermogende horeca-uitbaters vinden hun financiering zelden bij de reguliere geldinstellingen en zijn aangewezen op leningen van brouwerijen en - in toenemende mate - van speelautomatenexploitanten. Zo worden velen van hen afhankelijk van geldschieters die hun financile belangen in deze sector hebben geconcentreerd. Vooral de zwakke broeders onder de horeca-exploitanten hebben hierin weinig keus.
Waarom is de horecabranche voor de georganiseerde criminaliteit interessant? Zij kan horecagelegenheden
opkopen om daarin illegale activiteiten te ontplooien of te organiseren. In horecagelegenheden waar veel
bezoekers komen kunnen illegale goederen en diensten worden aangeboden. Men kan er (illegale) gokkasten
plaatsen, illegale loterijen houden, drugs of gestolen goederen te koop aanbieden. Men creert als het ware
verkooppunten. De horeca kan tevens dienst doen als ontmoetingsplaats voor de leden van misdaadgroepen.
Wanneer men een caf in bezit heeft, kan men zich beter tegen overheidscontrole afschermen. Bovendien kan
de georganiseerde criminaliteit via de horeca misdaadgeld witwassen. In restaurants waar weinig gasten over
de vloer komen, kunnen de omzetten kunstmatig worden verhoogd, bijvoorbeeld door het lozen van bier op het
riool, om daarmee voor de buitenwereld een legale inkomensbron voor te wenden.
De horecabranche is voor de georganiseerde criminaliteit ook interessant om af te persen door protectie op te
dringen. Deze protectie kan zijn om portiersdiensten geld te laten verdienen of omwille van het geld zelf dat
wordt afgeperst, maar ook om eigenaar of mede-eigenaar te worden van de gelegenheid. Met het inschakelen
van portiers kunnen criminele groepen horecagelegenheden in bezit krijgen. Tenslotte kan de horeca van
nut zijn als uitvalsbasis om het omringende onroerend goed stap voor stap in handen te krijgen totdat een deel
van een wijk of buurt geheel onder controle van criminele groepen is gebracht.
Het onderzoek dat Boerman (1994) heeft verricht naar de betrokkenheid van het criminele circuit bij de
horeca in een grote stad heeft laten zien dat men zich weliswaar moet hoeden voor te gemakkelijke uitspraken
over infiltratie van de georganiseerde criminaliteit in de horeca, maar dat men de mogelijke problemen ook
niet te vlug mag onderschatten. Zo bleek in dit onderzoek dat de helft (53) van de (106) toonaangevende
horeca-exploitanten (betrokken bij minstens drie horeca-ondernemingen in een bepaald tijdsbestek) criminele
antecedenten heeft, waarvan 18 ernstige antecedenten in de sfeer van onder meer diefstal, mishandeling,
vrijheidsberoving en wapenbezit. Zij werken in veel gevallen nauw samen met andere tamelijk zware
jongens. Een beperkt aantal (10) van de bedoelde toonaangevende horeca-exploitanten is ook actief in de
exploitatie van speelautomaten. Onder deze ondernemers bevinden zich eveneens diverse personen waarvan
de reputatie, afgemeten aan hun antecedenten, dubieus kan worden genoemd. Mede gelet op vroegere
ervaringen rond (il)legale gokspelen in Nederland kan er volgens de auteur in deze sector zelfs van een
alarmerende ontwikkeling in de desbetreffende stad worden gesproken.
Horecagelegenheden zijn publiek toegankelijke ontmoetingspunten, waar mensen van diverse pluimage
samenkomen; zowel voor legale als voor minder legale zaken. De horeca biedt mensen de gelegenheid om in
betrekkelijke anonimiteit bijeen te komen en die mogelijkheid wordt ook aangegrepen door kopers, helers en
handelaars. Inspelend op de niet aflatende vraag naar drugs en goedkope goederen, vinden zij in de horeca
een levendige afzet- en handelsmarkt. De doorgaans harmonieuze samenkomst van vraag en aanbod kent ook
negatieve bijprodukten. Het drank- en drugsgebruik onder horecabezoekers kan, in combinatie met het
toenemende wapenbezit, leiden tot uitwassen en ordeverstoringen. Ook de onderlinge concurrentiestrijd tussen
de handelaren wordt in de horeca uitgevochten. In een maatschappij waarin het wapen- en geweldsgebruik
toeneemt, onstaan er al snel beheersingsproblemen. Er is in de horecabranche dan ook een concrete vraag
naar ordehandhaving, vooral ook omdat het economisch succes van horecagelegenheden sterk afhankelijk is
van een goede reputatie. Tot op zekere hoogte kan worden gezegd dat dit protectie uitlokt. Onder protectie
wordt hier verstaan: het met geweld opdringen van betaalde bescherming; men past geweld toe of dreigt
daarmee en dwingt een horeca-ondernemer op deze manier tot het afkopen van dit geweld. Wanneer dit op
systematische wijze gebeurt, is er sprake van een protection racket.
Dat de horeca in Nederland niet gevrijwaard is van protectiepraktijken is onder andere gebleken uit het
onderzoek dat Bovenkerk en Derksen (1994) hebben gedaan in Utrecht. In hun verslag stellen zij vast dat veertig
tot zestig procent van de horeca-ondernemers binnen de stadsgordel te maken heeft met illegale
beschermengelen; zij worden tenminste bezocht door deze afpersers. Zij signaleren overigens een
toenemende professionalisering van de afpersingspraktijken in de richting van goed geoliede
beschermingsfirma's. De beschermers zijn in het bezit van een semafoon en rekenen vaste tarieven per
oppiep en regelmatige surveillance. Zes tot zeven personen blijken de protectie van de horeca in de
binnenstad van Utrecht in handen hebben. Zij beschikken ieder over hun eigen rayon en zijn goed
georganiseerd. De situatie is ondertussen zodanig gevolueerd dat de horeca-ondernemers weinig anders meer
kunnen dan de firma's in kwestie om bescherming verzoeken. De betrokken beschermers werken overigens niet
alleen voor horeca-ondernemers, zo blijkt: ook een makelaar en een automatenexploitant maken gebruik van
de diensten. Juist omdat zij volgens sommige ondernemers in staat zijn veel sneller en vooral discreter op te
treden bij calamiteiten dan de politie, is er een groeiende vraag naar het produkt dat de desbetreffende
organisaties leveren. De gemeentelijke dienst die de vergunningen verstrekt, gedoogt de inzet van deze
particuliere leveranciers van bescherming, zo blijkt verder uit het onderzoek. Handhaving van de orde staat
hierbij voorop. De onderzoekers spreken bovendien over pure onmacht van politiekant. Nader onderzoek door
de regionale recherche heeft de gegevens van Bovenkerk en Derksen bevestigd.
Uit de politiedossiers die in het kader van dit onderzoek centraal zijn bijeengebracht komen nog andere
afpersingsgevallen voor. In het midden van het land is een geweldsorganisatie werkzaam die wordt geleid door
een caf-baas die zich met georganiseerde drugshandel bezighoudt. Ongeveer twintig werknemers van deze
groep zijn op afroep beschikbaar en treden zowel in de horeca als in de transportbranche op wanneer iemand
moet worden gewaarschuwd of aan zijn betalingsverplichtingen moet worden herinnerd. Zij passen
geweld, dreiging en afpersing toe en gebruiken grove middelen zoals ontvoering en mishandeling. In hun
werkgebied zaaien ze onrust in horecagelegenheden om deze uiteindelijk voor een zacht prijsje te kunnen
overnemen; dit is in een aantal gevallen ook werkelijk gebeurd. In andere caf's halen ze protectiegeld op, na
eerst te hebben aangetoond waarom bescherming nodig is: ze slaan de boel kort en klein en spuiten met
traangas. Enkele caf-ondernemers zijn erin geslaagd om protectie of overname af te houden; in n geval
heeft de cafbaas zich - succesvol - gewapend verzet. Een andere ondernemer wordt nog steeds bedreigd
omdat hij weigert een portier van de organisatie in dienst te nemen. Op andere plaatsen in het land doen zich
eveneens dergelijke dingen voor. Zo is er onlangs in het zuiden van het land brand gesticht in een
horecagelegenheid, als gevolg van afpersing.
Protectie en alles wat hier aan crimineels mee samenhangt doet zich echter niet alleen voor in het
horecawezen voorzover dat in handen is van autochtone eigenaren. Juist ook horecagelegenheden die in het
bezit zijn van allochtone Nederlanders hebben met deze problemen te kampen. Eind 1994 rolde de
Amsterdamse politie een Koerdische bende (gelieerd aan Dev Sol) op die zich op grote schaal bezig hield met
het afpersen van Turkse koffiehuizen. Daarnaast handelde deze groep in drugs. In datzelfde jaar werd bekend
gemaakt dat Chinese bendes heel actief zijn in de afpersing van Chinese restaurants. Uit een vertrouwelijke
enqute onder vijfhonderd houders van Chinese en Chinees/Indische restaurants (Mertens, 1994) bleek dat n
op de drie ondernemers ooit te maken had met overvallen en afpersingen, vaak in combinatie met elkaar.
Vooral in het geval van afpersing wordt eenzelfde restaurant meermalen lastig gevallen. De overvallers en
afpersers zijn bijna altijd Chinezen, meestal uit hetzelfde taalgebied als de restauranthouder. Bij eenderde van
de overvallen en afpersingen worden bedragen van boven de 10.000 gulden buit gemaakt. De misdaden
vinden volgens de enqute in de helft van de gevallen plaats in de zaak zelf en in dertig procent van de
gevallen bij de restauranteigenaar thuis. In veel gevallen worden zware geweldsmiddelen gebruikt; de
horeca-eigenaar of diens familieleden worden vastgebonden, geslagen en geschopt en soms ontvoerd. De
afpersingen en berovingen worden dikwijls niet bij de politie gemeld, omdat de slachtoffers bang zijn voor
repressailles. Uit ander onderzoek blijkt dat veel Chinese restauranthouders van mening zijn dat de afpersers en
overvallers veel te licht worden gestraft. Slachtoffers van misdrijven doen daarom vaak geen aangifte. De
boosdoeners staan immers snel weer op straat. Een tweede bezoek valt dan te voorzien.
Onder verwijzing naar het onderscheid dat in de inleiding van dit hoofdstuk is gemaakt tussen parasitaire en
symbiotische relaties tussen georganiseerde criminaliteit en bedrijfsleven, kan tot slot van deze paragraaf
worden gezegd dat zich in de sfeer van de protectie beide types relatie op enige schaal voordoen.
Niet in het laatst door allerhande persberichten is de speelautomatenbranche in een kwade reuk komen te staan. De gedachte dat zij zeker in de grote steden geheel of gedeeltelijk wordt gecontroleerd door criminele groepen is in discussies over de aard van de georganiseerde criminaliteit in Nederland nooit ver weg. Zoals reeds sedert jaar en dag in Amerika bekend is, is de speelautomatenbranche om tal van redenen niet alleen erg kwetsbaar voor infiltratie door criminele groepen, maar is zij er ook erg aantrekkelijk voor. Met speelautomaten valt nu eenmaal veel geld te verdienen, direct maar ook indirect - door ze te gebruiken voor het witten of voor het zwarten van geld. En de mogelijkheden om zulke automaten in illegale speelgelegenheden te plaatsen of om illegale automaten op legale lokaties neer te zetten, waren in elk geval tot voor kort betrekkelijk groot.
Maar met de mogelijkheid van georganiseerde criminaliteit is nog niet de realiteit van haar penetratie gegeven. Landelijk gezien zijn van diverse kanten (politie, belastingdienst) wel signalen afgegeven dat het in de speelautomatenbranche niet pluis is, maar bewijzen hiervan zijn tot nu toe niet echt geleverd. In april 1993 liet het Bedrijfschap Horeca niettemin weten dat een vertrouwelijk onderzoek had aangetoond dat criminele groepen overal in het land bezig waren om in hoog tempo horecagelegenheden op te kopen, en dit vaak tegen exorbitant hoge prijzen, zodat bonafide ondernemers die ze zouden willen kopen, volstrekt kansloos waren. Het doel van de betrokken groepen zou zijn om in deze gelegenheden, gerund door stromannen, gokautomaten neer te zetten en er voorts allerlei (andere) illegale activiteiten te ontplooien. De preciese schaal waarop deze ontwikkeling zich zou voordoen, werd in het midden gelaten. Horeca Nederland schatte evenwel in september 1993 dat alleen al in Rotterdam driehonderd zaken in handen van de onderwereld zouden zijn. En dit cijfer kwam, in wat andere bewoordingen, overeen met de schattingen die de Rotterdamse politie al in maart 1992 publiek had gemaakt: een vijfde van de exploitanten van gokautomaten in de stad is gelieerd aan organisaties die zich bezighouden met de handel in verboden drugs en andere vormen van zware criminaliteit (Van 't Veer et al., 1993)
In hoofdstuk IV werd de situatie in Amsterdam en in Arnhem, Nijmegen en Enschede reeds even aangestipt. Dit
is echter de aangewezen plaats om de situatie wat uit te diepen.
Wat Amsterdam betreft heeft politieel onderzoek aangetoond dat er grote problemen zijn. Een speciaal
onderzoeksteam van de politie heeft immers niet alleen vastgesteld dat heel wat eigenaren van caf's en
coffeeshops (een derde van een willekeurige groep van 337 respectievelijk 65 inrichtingen) ernstige criminele
antecedenten hebben, maar is ook tot de slotsom gekomen dat tenminste een vijfde van alle
horeca-ondernemingen in Amsterdam (zo'n 4.000) direct of indirect wordt gecontroleerd door 5 grote criminele
groepen. Daarenboven heeft tenminste n van deze groepen aanmerkelijke belangen in de hoofdstedelijke
speelautomatenbranche. In 1993 werd van de zijde van de Amsterdamse politie zelfs gesteld dat criminele
groepen de helft van de ruim 6.000 speelautomaten in de stad in handen hadden. Voorts zouden deze
groepen zijn betrokken in de drugshandel, de exploitatie van prostitutie en de wapenhandel. Hun machtspositie
in het gokwezen zouden zij hebben opgebouwd via de koop en huur van panden waarin snackbars, bordelen
en peepshows zijn gevestigd.
Specifiek met betrekking tot het Wallen-gebied is door de politie geconstateerd dat 16 ondernemers/ondernemingen, met ernstige criminele antecedenten en/of duidelijk criminele connecties, aanmerkelijke belangen hebben verworven in de horeca en het gokwezen in dit gebied. Zeven van deze personen/groepen zijn van buitenlandse herkomst, negen zijn dus van binnenlandse origine. Hierbij gaat het onder andere om notoire drugshandelaren, een speelautomatenfirma, het bedrijf van de Heineken-ontvoerders en enkele Egyptenaren die op het oog slechts een horecagelegenheid runnen. De situatie in de drie oostnederlandse steden verschilt naar verhouding in het algemeen van die in Amsterdam. De horeca in Enschede is klein en overzichtelijk gesitueerd rond de markt in het centrum. Banden met de georganiseerde criminaliteit zijn niet aanwijsbaar aanwezig en protectie komt niet voor. In 1990 is er wel een poging ondernomen portiers op te dringen aan de kroegen, maar in nauwe samenwerking met de politie is deze poging verijdeld. In Nijmegen is zo'n poging ook mislukt. Wel zijn daar pizzeria's en andere restaurants in handen van Turkse criminele groepen. En in de omgeving van het casino proberen Chinese personen in groepsverband leningen tegen woekerrentes aan armlastige goklustigen te slijten. Alleen de situatie in Arnhem heeft tot op zekere hoogte veel gemeen met die in Amsterdam. Hier hebben Koerdische heronehandelaren in de wijk Spijkerkwartier onroerend goed opgekocht waaronder voor een belangrijk deel horecagelegenheden als koffie- en theehuizen, restaurants, (afhaal)pizzeria's, (afhaal)shoarmazaakjes. In geen van de laatste drie steden is overigens een relatie tussen de exploitatie van speelautomaten en criminele groepen vastgesteld.