De afvalbranche heeft zich in Nederland in relatief korte tijd kunnen ontwikkelen van een marginale bezigheid naar een krachtige economische sector. De omzet is groot en er valt veel geld te verdienen aan de restanten van de welvaartsmaatschappij. Afval is een inelastisch goed waardoor de bedrijven in zekere zin zelf de prijs voor de verwerking kunnen bepalen. Het milieubeleid van de Nederlandse overheid heeft aan de ene kant geleid tot het opschroeven van de eisen die aan de verwerking van het afval werden gesteld en aan de andere kant heeft zij aangestuurd op een verregaande vorm van zelfregulering en privatisering zonder voor een adequaat controlesysteem te zorgen. Bepaalde condities in de afvalverwerkingsbranche hebben zich jarenlang redelijk ongestoord kunnen ontwikkelen waardoor een gelegenheidsstructuur is ontstaan die een voedingsbodem voor zware milieucriminaliteit vormt. Er zijn veel instanties bij betrokken die door de branche-organisaties en handige afvalverwerkers tegen elkaar worden uitgespeeld. In deze branche zijn bedrijven actief die een monopoliepositie in de afvalketen nastreven. Daarmee kan de prijs van afvalverwerking worden verhoogd en kunnen (overheids)controles worden bemoeilijkt.
Zware milieucriminaliteit wordt om twee redenen gepleegd: om geld mee te verdienen en om bedrijfsproblemen op te lossen. Deze bedrijfsproblemen ontstaan door de druk van de markt op de kleinere bedrijven, verkeerde kostencalculaties en door de verscherpte eisen van de overheid. De omvang van zware milieucriminaliteit kan in Nederland nog niet op een betrouwbare en valide manier worden geregistreerd. Bovendien worden veel milieu-overtreders veroordeeld op grond van fraudes, valsheid in geschrifte en fiscale delicten en maar zelden (nog) op milieucriminaliteit. De situatie in deze branche moet zeker ernstiger worden ingeschat dan op grond van de bekende gegevens kan worden aangenomen. Het gebeurt in deze branche nog steeds dat gevaarlijk afval op het oppervlaktewater wordt geloosd of illegaal vermengd met ander materiaal wordt gestort, dat afval wordt verbrand terwijl dat niet mag, dat afval valselijk wordt benoemd of illegaal naar het buitenland wordt gexporteerd.
Het is zeer onwaarschijnlijk dat criminele groepen zich in de afvalverwerkingsbranche hebben ingenesteld. Op grond van gegevens verkregen uit interviews met brancheleden, vakbonden, wetenschapsbeoefenaren en uit politiedossiers en uit dossiers van het Milieu Bijstands Team en op grond van een antecedentenonderzoek kan worden aangenomen dat de georganiseerde misdaad niet in deze branche actief is (hoofdstuk 6). Een beschrijving van de daders aan de hand van ons analyseschema wijst uit dat ernstige milieuverontreinigers meestal familiebedrijven zijn die in de jaren zestig en zeventig groot zijn geworden. De eigenaren hebben zelden een hoge (technische) opleiding genoten en regeren met vaste hand hun bedrijf op zo'n wijze dat tegenspraak niet wordt geduld en loyaliteit royaal wordt beloond. De medeplichtigen zijn (mede)directeuren, de boekhouder en ander personeel van het bedrijf. Bijzondere aandacht verdienen de afvalmakelaars die vrijwel ongecontroleerd afval kunnen verplaatsen. Zij opereren steeds vaker internationaal waarbij het moeilijk is vast te stellen of en waar het afval uiteindelijk wordt gestort, verbrand, gecomposteerd of misschien illegaal gedumpt. Een Wet Afvalketenaansprakelijkheid wordt node gemist.
Opvallend is dat veel afvalverwerkers weinig respect tonen voor de overheid. Strafrechtelijke sancties lijken weinig uit te halen. Boetes worden niet of zeer laat betaald. Voert de overheid de sancties verder op dan wordt een andere tactiek toegepast: dreigen het afval te laten liggen en niet meer te behandelen of dreigen met vertrek van het bedrijf. Afvalverwerkers zoeken gericht naar gedoogsituaties. Eerst wordt een kleine vergunning aangevraagd waarna allerlei soorten afval worden geaccepteerd op het bedrijf. Vervolgens wordt de vergunningverlener onder druk gezet om een grote vergunning te verlenen. Gedogen (al dan niet gedwongen) werkt collusie in de hand. De overheid wordt met het tijdelijk toelaten als het ware medeplichtig aan de ongewenste situatie en dat maakt het voor justitie achteraf weer moeilijker om strafrechtelijk te vervolgen.
Afvalverwerkers die zich aan zware milieuverontreiniging schuldig maken, doen er van alles aan om opsporing door de politie of door andere instanties te voorkomen. Er worden verschillende administraties bijgehouden, er wordt in codes gepraat, de personeelsleden worden getraind wat te doen en te zeggen wanneer inspecties worden uitgevoerd. Er worden bv-constructies bedacht om zich af te schermen, katvangers gebruikt en tegen elke overheidsbeslissing, hoe klein ook, worden alle juridische registers opengetrokken en alle beroepsmogelijkheden optimaal benut. Of dat laatste het gevolg is van een doelbewuste strategie is kan moeilijk op grond van de gegevens worden beweerd. Effect heeft het in ieder geval wel, want de verschillende overheden worden flink beziggehouden. Afvalverwerkers worden bijgestaan door een keur van deskundige juristen, technici, mediaspecialisten en wetenschapsbeoefenaren en, niet vergeten, diverse overheidsbestuurders worden als adviseur of als lid van de Raad van Bestuur in de arm genomen. Daarmee wordt een belangenverstrengeling bewerkstelligd die gemakkelijk kan afglijden tot corruptie.
De opbrengsten van illegale activiteiten in de afvalverwerkingsbranche worden voornamelijk weer in het eigen bedrijf genvesteerd of gebruikt voor een uitbundige levensstijl en voor het kopen van de loyaliteit van het eigen personeel. De salarissen van de eigenaar en bedrijfsleiders worden daarmee aangevuld en in sommige gevallen worden de opbrengsten aan de sponsoring van bijzondere evenementen uitgegeven.
Een belangrijke vraag die nog niet beantwoord is of in de afvalverwerkingsbranche sprake is van georganiseerde misdaad. In de CBO-inventarisatie zijn vier hoog georganiseerde criminele groepen genoemd die zich systematisch zouden bezig houden met milieumisdrijven. De analyse van dit deelrapport laat zien dat in de afvalverwerkingsbranche gn sprake is van georganiseerde misdaad. Geen van de bedrijven of organisaties die zich schuldig maken aan milieudelicten voldoen aan de elementen van de omschrijving van georganiseerde misdaad zoals die door de onderzoekers in hun studies naar de georganiseerde misdaad wordt gehanteerd.
In alle 18 bestudeerde gevallen is sprake van organisatiecriminaliteit, die uiteraard grote schade veroorzaakt aan het fysiek milieu en de volksgezondheid. Het zijn in se legale bedrijven die door illegaal gedrag proberen extra inkomsten te verwerven of voor het bedrijf kosten te besparen. De wijze waarop dat in een enkel geval gebeurt maakt duidelijk dat deze vorm van organisatiecriminaliteit op diverse punten dicht in de buurt van georganiseerde criminaliteit komt. Een van de belangrijkste verschillen tussen georganiseerde criminaliteit en organisatiecriminaliteit is dat bij de eerstgenoemde vorm gebruik wordt gemaakt van intern en extern geweld en dat pogingen worden ondernomen om zich te weer te stellen tegen overheidsoptreden door middel van handige methoden om het criminele gedrag te verheimlijken en/of om zich actief tegen de overheid te keren.
Bij de onderzochte malafide afvalverwerkingsbedrijven, hebben wij geen aanwijzingen voor het gebruik van intern geweld kunnen vaststellen. Maar op het personeel wordt wel veel druk uitgeoefend door aan de ene kant diverse beloningen in het vooruitzicht te stellen en aan de andere kant door te dreigen met ontslag of overplaatsing naar onderdelen van het bedrijf waar de arbeidsomstandigheden het slechts zijn.
Incidenteel is extern geweld naar de overheid waargenomen. De gebruikte tactieken zijn als agressief te kwalificeren waarbij de strategien erop zijn gericht om controles te bemoeilijken of zelfs te verhinderen en om overheidsoptreden vrijwel onmogelijk te maken door belangrijke personen op vitale posities in het openbaar bestuur in te kapselen in het eigen bedrijf. In de afvalverwerkingsbranche is te zien dat bepaalde vormen van organisatiecriminaliteit dicht tegen georganiseerde misdaad aan liggen. De analyses maken duidelijk dat in feite nooit sprake is van zwart-wit situaties, maar dat eerder van glijdende schalen kan worden gesproken waarop bepaalde vormen van criminaliteit kunnen worden gepositioneerd. In de drie casussen is te zien dat illegale activiteiten in de bedrijven langzaam maar zeker de overhand gaan vormen boven legale activiteiten. Bedrijven kunnen zo afglijden naar vormen van georganiseerde criminaliteit zoals wij die in deze reeks studies hebben omschreven.
Op grond van het bovenstaande en de eerder in dit deelrapport geconstateerde feiten en ontwikkelingen kan worden geconcludeerd dat in de afvalverwerkingsbranche een zorgelijke situatie is ontstaan.