Eindrapport - 2.9 Fraude, misbruik legale constructies en witwassen

2.9 Fraude, misbruik legale constructies en witwassen

2.9.1 Aanleiding onderzoek

Onderzoek naar de georganiseerde criminaliteit beperkt zich veelal tot de traditionele vormen van georganiseerde criminaliteit: drugshandel, wapenhandel, vrouwenhandel en andere vormen van handel in illegale goederen en diensten. Maar ook bij financieel-economische criminaliteit (fraude, witwassen, misbruik van legale constructies) kan sprake zijn van georganiseerde criminaliteit. Bevindingen over de aard en omvang van deze financieel-economische georganiseerde criminaliteit bieden inzicht in de aard, omvang en ernst van
de georganiseerde criminaliteit in Nederland.

De heer Rabbae:: Kunt u middels concrete voorbeelden aangeven langs welke vormen dit misbruik van vertrouwen zich manifesteert in deze sector?
De heer Van de Bunt:: Ik heb drie grote vormen, drie verschillende vormen van dat misbruik van vertrouwen, van het wekken van de valse schijn, bestudeerd. En betreft frauduleuze feiten. Ik heb in totaal achttien grote fraudezaken bestudeerd, die neerkomen op het misbruik maken van het vertrouwen, waardoor schade is ontstaan bij anderen. Een tweede vorm van valse schijn wekken is het misbruik maken van rechtspersonen. Dat is overigens ook vaak het gereedschap, de schroevedraaier als het ware, van de fraudeur, de rechtspersoon. Maar daar hebben wij ook over geschreven hoe het komt dat vooral rechtspersonen zich zo goed lenen voor dat misbruik. Een derde vorm - en dan komen wij weer terug op witwassen - het wekken van een valse schijn omtrent de herkomst van het geld. ^Noot

2.9.2 Fraude

Fraude wordt opgevat als het misbruik van vertrouwen dat ertoe strekt zichzelf of anderen wederrechtelijk te bevoordelen. In de georganiseerde vormen van fraude kan de volgende onderverdeling worden gemaakt: bestemming of aard van de handelswaar verdoezelen,

- misbruik door valse activiteiten die de schijn wekken dat de actor solvabel is of die de ware herkomst,

misbruik door het ontlopen van persoonlijke aansprakelijkheid voor gewraakte handelswijzen,
voorwenden van een legale herkomst van wederrechtelijk verkregen voordeel (witwassen). De onderzoeksgroep Fijnaut heeft 18 grote fraudezaken nader onderzocht. Er zijn verschillende parasitaire vormen van fraude te onderscheiden: fraudevormen waarin de actoren op de wettige markt primair als slachtoffers moeten worden aangemerkt. Voorbeelden van deze parasitaire fraude zijn: het opkopen en leegplunderen van slecht lopende bedrijven, de zwendel met gefingeerde waardepapieren, methoden om beleggers te misleiden en BTW-fraude.

Daarnaast onderscheidt de onderzoeksgroep Fijnaut symbiotische fraude: fraude waarin ook sprake is van verwijtbare betrokkenheid van een deel van de wettige nijverheid. Sommige vormen van EG-fraude (het gefingeerd in- en uitvoeren van EG-goederen), BTW-fraude en merkvervalsing voldoen aan de definitie van deze vorm van fraude. Sommige wettige deelnemers aan de markt deinzen niet terug voor verwijtbare betrokkenheid bij de fraudeketen, vooral in de rol van afnemers van de besmette goederen en diensten. Deze symbiotische fraudezaken doen zich vooral voor in de olie-, vlees-, zuivel-, tabak- en textielsector.

De heer Rabbae:: In het kader van de fraude kom je wel eens de termen tegen van parasitaire fraude en symbiotische fraude. Dat komt eigenlijk ook terug in uw eigen concept-studie. Kunt u dat uitleggen?
De heer Van de Bunt:: Ja. Parasitaire fraudes zijn fraudes die een groot financieel nadeel berokkenen. De winst voor de criminele organisatie is het verlies, de schade voor het slachtoffer. Dat drukt het woord parasitair uit. Je zuigt een bedrijf of je zuigt een bepaalde bedrijfstak leeg en je gaat er met de winst vandoor. Het is dus ook vaak een vluchtige fraudevorm, want als eenmaal de klap is gevallen, maak je je snel uit de voeten. Bij symbiotische fraude - en dat is eigenlijk wat gevaarlijker - zie je dat er een zekere verwevenheid optreedt, dat bepaalde onderdelen van een branche meeprofiteren van de fraude. Heel simpel, wanneer je een BTW-fraude pleegt, kun je onder de prijs bepaalde produkten doorverkopen. En bepaalde andere bedrijven, de wettige bedrijven, vinden dat aantrekkelijk en kopen dat ook. Zij kunnen dus mede voordeel behalen uit de gepleegde fraude. Dat is dus een fraude die zich wat makkelijker innestelt en een wat duurzamer leven leidt dan de fraude waar ik net op doelde. ^Noot

De fraudedelicten worden door verschillende personen en groepen gepleegd. ^Noot Het gaat steeds om mannen van middelbare leeftijd met een autochtone achtergrond. Buitenlandse criminele groepen zijn zelden georganiseerd actief op de fraudemarkt. Daarnaast is het opvallend dat het aandeel van woonwagenbewoners in de fraudezaken onevenredig groot is. Veel daders hadden eerder fraude gepleegd. Er is sprake van criminele netwerken die ad hoc worden samengesteld bij verschillende fraudevormen. Binnen de netwerken bestaan interne sanctiesystemen met een nadruk op positieve sancties: vooral het bieden van meer geld. Desondanks zijn er ook bedreigingen met geweld. Uit de onderzochte fraudezaken valt af te leiden dat menige vorm van criminele samenwerking ten einde kwam door interne verdeeldheid. Daarbij speelde tevens een rol dat medewerkers van criminele organisaties fraudeconstructies voor zichzelf gingen opzetten. De verschillende dadergroepen hebben onderling regelmatig contact. Er is geen duurzame relatie tussen de drughandel en grootschalige fraude aangetoond.
De omvang van de georganiseerde fraude blijft onduidelijk. Schattingen van de schade van frauduleuze praktijken zijn nagenoeg onmogelijk. De vormen van georganiseerde fraude die zijn gevonden, grijpen diep in het economische verkeer in. Fraudes met een symbiotisch karakter veroorzaken niet alleen materile schade, maar verstoren tevens de concurrentieverhoudingen.

De heer Rabbae:: Wij hebben het over de aard, de omvang en de ernst van criminaliteit. Als wij dit projecteren op deze groepen, rijst de vraag of er iets te zeggen valt over de omvang van de vermogens die door middel van deze activiteiten zijn verkregen.
De heer Van de Bunt:: Laten wij eens beginnen met de schade die deze groepen veroorzaken. Die schade viel niet in alle gevallen te becijferen. Wanneer je marktontwrichtend werkt en op die manier schade veroorzaakt aan bona fide bedrijven is dat moeilijk te becijferen. In de gevallen waarin de schade wl te becijferen viel, een twaalftal zaken, kwam de schade neer op 330 mln.
De heer Rabbae:: Schade aan wie?
De heer Van de Bunt:: Dat hangt af van de fraude waarover wij spreken. Als wij het hebben over BTW-fraude die erop neerkomt dat je de overheid laat uitbetalen, dan betaalt de overheid ten onrechte. ^Noot

2.9.3 Afscherming

De aangetroffen constructies waarmee criminele organisaties zich afschermen voor gedupeerden en opsporingsorganisaties variren van zeer ingewikkeld tot zeer eenvoudig. De meeste criminele organisaties concentreren zich wat afscherming betreft op beperking en manipulatie van informatiestromen (het slechts in beperkte kring bekend maken van de activiteiten, verbod op onderling contact, etc.). In een enkel geval zijn onoirbare externe contacten bij de uitvoering van de fraudeconstructie gevonden, zoals de medewerking van bankmedewerkers bij criminele handelingen. In enkele zaken is aantoonbaar sprake van contacten tussen criminele groepen en vertegenwoordigers van Nederlandse opsporingsinstanties. Het gaat hierbij steeds om opsporingsambtenaren die informatie omtrent het verloop van het strafrechtelijk onderzoek hebben laten weglekken naar de criminele organisatie.

Toch is slechts een gering aantal fraudeurs in staat beschutting te vinden in respectabele sociaal-culturele netwerken. In de bestudeerde fraudezaken is slechts een gering aantal verdachten hiertoe geneigd en in staat het wederrechtelijk verkregen vermogen te investeren in produktiemiddelen, aandelen of andere minder tastbare waarden. Ook hier lijkt van een systematisch vermenging van de legale bovenwereld met de criminele organisaties nauwelijks sprake te zijn.

2.9.4 Misbruik van rechtsfiguren

Criminele organisaties maken gebruik van verschillende rechtsfiguren om hun criminele activiteiten te verbergen. Ondanks het verscherpt toezicht op het gebruik van rechtspersonen bestaat in de praktijk de nodige ruimte voor het ontwikkelen van schijnconstructies. De meest vergaande vorm van afscherming is gelegen in de constructie van het scheiden van juridische en economische eigendom. Criminele groepen wijken steeds meer uit naar buitenlandse rechtspersonen.

Ten aanzien van de besloten vennootschap is een aantal criminaliteitsgevoelige factoren te onderscheiden. Daarbij blijft de vaststelling van de identiteit van de oprichters van een besloten vennootschap een probleem. Justitie komt nauwelijks tot een grondige kwalitatieve toets van de aanvraag. De overdracht van aandelen geschiedt sinds 1993 bij notarile akte, maar een antecedentenonderzoek blijft daarbij achterwege. Vanwege de geringe mogelijkheden tot controle wint de stichting van een besloten vennootschap in het criminele circuit aan populariteit.

Er bestaat een levendige handel in rechtspersonen. Daarbij spelen tussenpersonen een cruciale rol. Over de omvang van deze markt blijft veel onduidelijkheid bestaan.

2.9.5 Witwassen

De heer Rabbae:: Is het witwassen een ernstig probleem of is het een symptoom van de georganiseerde criminaliteit? Is het een probleem op zich of is het een afgeleide van?
De heer Van de Bunt:: Tot voor kort werden het misdaadgeld en het witwassen gezien als een staartje van het eigenlijke probleem. In de visie van velen ging het primair om de drugfeiten en niet zozeer om de druggelden. Ik denk dat nu bij steeds meer mensen het besef doordringt dat niet de drugs voor de samenleving het grootste probleem zijn, ook al vormen zij natuurlijk wel een belangrijk volksgezondheidsprobleem, maar dat vooral de illegale opbrengst een wezenlijk probleem is. Ik zou dit dan ook zeker niet willen zien als een afgeleide, een

symptoom van het eigenlijke probleem. Gisteren werd hier al gezegd dat wij eigenlijk niet weten hoe groot dat zwarte gat is. Als wij niet weten hoeveel misdaadgeld er in de samenleving in omloop is, kunnen wij ook niet gerust achterover leunen en zeggen: het valt wel mee met de georganiseerde misdaad. Het is een belangrijk probleem dat veel aandacht vergt. ^Noot

Het is moeilijk een goed beeld te krijgen van de omvang van het witwassen van misdaadgeld en van de omvang van investeringen in de legale economie. Het Meldpunt Ongebruikelijke Transacties heeft, in de periode van februari 1994 tot februari 1995, 2.638 verdachte transacties aangemeld bij de CRI. Het totaalbedrag dat met deze meldingen is gemoeid is drie miljard gulden. Deze cijfers geven een indicatie van de omvang van een deel van de witwaspraktijken in Nederland. Aangezien politie en justitie pas recent bezig zijn met strafrechtelijke onderzoeken naar witwaspraktijken ontbreekt informatie over de omvang van het probleem.

Het fysiek verplaatsen van geld in weekendtassen of per post komt geregeld voor. En van de mogelijkheden om geld over te maken zonder een papieren spoor achter te laten wordt geboden door ondergrondse banken. Ondergronds bankieren is een systeem waarbij een persoon geld of waardepapieren overbrengt naar een begunstigde in een ander land zonder dat de autoriteiten in beide landen daarvan ook maar enige kennis of bewijsmateriaal bezitten. In het recente verleden werden wisselkantoren gebruikt als eerste schakel in een witwastraject.

Er zijn twee basispatronen van witwassen te onderkennen. In de eerste plaats is er het lenen van zichzelf. In de tweede plaats wordt misdaadgeld witgewassen via de effectenhandel en door te handelen in onroerend goed. Misdaadgeld wordt ook gebruikt voor het verstrekken van legale leningen. Het merendeel van de witwastechnieken valt onder het creren van een legale winst, omzet of inkomen. Van een directe relatie tussen criminele organisaties en de effectenhandel is niet duidelijk gebleken.

2.9.6 Beoordeling

Financieel-economische criminaliteit maakt een belangrijk onderdeel uit van het scala van activiteiten van criminele organisaties in Nederland. Er bestaat echter weinig directe verbinding tussen deze criminaliteit en de klassieke drugcriminaliteit. Bij fraude en witwassen bestaat meer verweving van de bovenwereld met de onderwereld dan bij de meer traditionele vormen van georganiseerde criminaliteit (drughandel). Georganiseerde criminaliteit in Nederland beperkt zich derhalve niet tot drughandel of handel in andere illegale goederen. De activiteiten van politie en justitie zouden zich niet alleen moeten richten op het witwassen van druggeld, maar ook op andere vormen van financieel-economische criminaliteit. De omvang van de financieel-economische georganiseerde criminaliteit is nauwelijks aan te geven, maar er zijn duidelijke aanwijzingen dat de omvang toeneemt. Het lijkt erop dat, mede doordat politie en justitie deze vorm van georganiseerde criminaliteit pas recent in onderzoek hebben genomen, het inzicht minder groot is dan bij andere verschijningsvormen van de georganiseerde criminaliteit. De commissie acht het ongewenst dat zo weinig inzicht in de omvang van de problematiek bestaat.

De financieel-economische georganiseerde criminaliteit in Nederland is ernstig. Uit het vooral kwalitatieve beeld blijkt in ieder geval dat financieel-economische georganiseerde criminaliteit zeer schadelijk kan zijn voor het functioneren van de economie. Zij kan nationale en internationale concurrentieverhoudingen aantasten. De potentile schade van de financieel-economische criminaliteit voor de samenleving is groot. In de onderzochte gevallen is voor honderden miljoenen guldens gefraudeerd. De commissie heeft niet de indruk dat op dit moment sprake is van een structurele vermenging van de legale economische bovenwereld met criminele organisaties. Dat neemt niet weg dat de commissie meent dat verhoogde aandacht voor deze vorm van georganiseerde criminaliteit zeer wenselijk is.

vorige volgende inhoudsopgave en zoeken