Enkele maanden geleden ontving de Tweede Kamer de nieuwe Wet Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (WIV). Dit wetsvoorstel vormde de aanleiding voor redactie van VD AMOK onder de titel Dossier WIV het themanummer uit te brengen. In dit themanummer wordt de nieuwe WIV uitgebreid besproken, wordt ingegaan op de achtergronden van inlichtingen- en veiligheidsdiensten en komen enkele bijzondere problemen aan de orde.
Wat is de kern van de veiligheids- en inlichtingendienstenproblematiek? De officiële doelstelling voor de geheime diensten omvat de bescherming van de democratische rechtsorde, staatsbelangen en strategische gegevens en het uitvoeren van veiligheidsonderzoeken. De inzet van de inlichtingen- en veiligheidsdiensten levert problemen op.
Het eerste probleem wordt veroorzaakt door de methoden die deze diensten hanteren. Mensen en groepen die volgens de geheime diensten een gevaar kunnen vormen, krijgen te maken met bijvoorbeeld geopende brieven, afgeluisterde telefoons, observatie en afgeluisterde gesprekken. De gevolgen van de onderzoeksmethoden worden door velen op ongeveer dezelfde wijze ervaren als de dienstplicht en de identificatieplicht. Van staatswege wordt het leven van een burger gecontroleerd en worden de vrijheid en privacy aangetast.
Het tweede probleem is de controle door de onderzochte personen en groepen. Zij worden geconfronteerd met acties die tegen hen worden ondernomen op basis van de resultaten van het onderzoek door de veiligheidsdienst. Ook wanneer de veiligheidsdienst fouten heeft gemaakt. Zij kunnen slechts met moeite erachter komen of zij gevolgd zijn, welke methoden zijn gebruikt en welke conclusies aan de verzamelde gegevens zijn verbonden.
Het derde probleem is de democratische controle. Informatie over de activiteiten van de geheime diensten bereikt het parlement slechts mondjesmaat. Zo geven de jaarverslagen slechts een globaal overzicht en wordt de meeste informatie in een besloten Kamercommissie behandeld. Aan de diensten wordt dan ook alle ruimte geboden ver buiten het boekje te gaan. Of en in hoeverre dit gebeurt: daar kom je nooit achter.
De nieuwe WIV is opgesteld omdat zich daadwerkelijk problemen voordeden. De oude wet bleek wegens de schending van de privacy en de gebrekkige inzageregeling in strijd te zijn met het Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden. Verder had de parlementaire enquêtecommissie-Van Traa aanmerkingen op de informatie-uitwisseling tussen de BVD en de politie. De nieuwe WIV beoogt deze problemen op te lossen.
Het openingsartikel van dit themanummer De oude en de nieuwe WIV bespreekt de belangrijkste wijzigingen die zijn voorgesteld in de nieuwe WIV. In de drie volgende artikelen — Kabinet koerst op continuïteit, Geen garanties tegen misbruik bevoegdheden en Spioneren en opsporen in de regio — worden enkele belangrijke knelpunten in de nieuwe wet uitgebreid besproken. Uit deze eerste vier artikelen blijkt dat de situatie, anders dan men gezien de aanleidingen voor de geheel nieuwe WIV zou verwachten, er niet beter op wordt.
De artikelen die op de bespreking en beoordelingen van de nieuwe WIV volgen, gaan dieper in op de aandachtsgebieden van veiligheidsdiensten. Blinde vlek of doorn in het oog beschrijft de activiteiten die de BVD door de jaren heen tegen extreem-rechtse personen en organisaties heeft ontplooid. De aandacht die BVD aan extreem-rechts besteedde is in verhouding tot die voor linkse organisaties gering. Dit kwam doordat de BVD geen grote bedreiging zag vanuit extreem-rechtse hoek.
De aandacht van de BVD voor links georiënteerde organisaties en personen is echter lange tijd groot geweest. Zij werden in verband gebracht met de communistische vijand. In Vasthouden wat goed is, uitbouwen wat beter kan wordt vervolgens verklaard hoe de taakopvatting van de BVD sinds het einde van de Koude Oorlog is veranderd. De BVD verschuift haar aandacht steeds meer naar het bestrijden van georganiseerde misdaad en corruptie.
Het artikel Duitse veiligheidsdienst loopt in eigen val beschrijft het schandaal rond de bestrijding èn het uitlokken van plutoniumsmokkel door de Duitse Bundesnachrichtendienst. Dit artikel en de korte berichten, waarmee dit themanummer afsluit, geven een idee wat mis kan gaan bij de inzet van geheime diensten.
Het kernprobleem van de inzet van inlichtingen- en veiligheidsdiensten is een akelige paradox. De geheime diensten schaden de democratie die zij moeten beschermen. De beschermingstaken kunnen daarom beter worden overgenomen door opsporingsorganen als de politie, waarbij de onderzoeksmethoden geen aantasting van grondrechten veroorzaken, waarbij inzage door individuen mogelijk is en waarbij democratische controle niet door overmatige geheimhouding belemmerd wordt. Ook moeten alle activiteiten door de rechter gecontroleerd kunnen worden. De nieuwe WIV voldoet aan geen van deze criteria.
De redactie