Stichting Debatterij organiseerde op 17 april 2003 het debat ‘Grondrechten onder vuur! Minder recht, meer veiligheid?’. Joyce Hes (publiciste en juriste) en Bart Jan Spruyt (directeur van de Edmund Burke Stichting) waren gevraagd tijdens de discussie een column voor te dragen over de vraag of we grondrechten in moeten leveren ten behoeve van meer veiligheid. Hieronder vindt u de tekst van Joyce Hes.
Bevrijding
Hoedt u voor bevrijders. Ik weet niet welke filosoof dat heeft gezegd, maar gezegd zal het zijn. De gewelddadige bevrijding van Irak is nog nauwelijks voltooid en de weldadige democratie die er zal worden geïmplementeerd onder leiding van een Amerikaanse generaal is nog niet echt in zicht.
Maar hoe zit het eigenlijk met de vrijheid en democratie in die landen die deze goede zeggen te vertegenwoordigen en ze dwingend willen opleggen als garantie voor veiligheid in het Midden Oosten? Ja, u hoort het goed: vrijheid en democratie als garantie voor veiligheid.
Hoe heilig is het recht, hoe heilig zijn burgerrechten eigenlijk voor die westerse landen, die zich zo op hun westerse waarden voorstaan en vinden dat ze zowel hun eigen allochtonen als de rest van de wereld in dat verband wel een lesje kunnen leren?
En is de rule of law, het heersen van het recht in plaats van willekeur of de macht van de sterkste, hier wel bestand tegen een beetje windkracht? Of is ieder aankomend stormpje reden om de fundamenten te herzien?
Laten we beginnen met de Coalitie. In Amerika kent men de doodstraf en men stelt zelfs al voor, begreep ik, om de executies binnen afzienbare tijd op de buis te kunnen volgen, men zet mensen vast zonder aanklacht, zonder uitzicht op een proces, zelfs zonder advocaat.
Zo kon een geachte huisvader, van Arabische oorsprong die dertig jaar in Amerika woont en werkt, van het ene op het andere moment worden opgepakt en drie maanden worden vastgezet, zonder uitleg ook achteraf. Wat betreft internationale regels geldt: wat ons niet uitkomt, doen we niet bijvoorbeeld op milieugebied, beperking van bewapening of berechting van oorlogsmisdaden en of we daarmee het verkeerde voorbeeld geven, de willekeur en macht van de sterkste in de wereld vergroten, doet niets ter zake. In Amerika geldt kortom heel wat anders, dan bij de beroemde categorisch imperatief van de verlichtingsfilosoof Kant die zegt: handel altijd zo dat uw handelen in overeenstemming kan zijn met een algemene wet.
In Engeland is naar Amerikaans model sinds december 2001 een maatregel van kracht die het mogelijk maakt potentiële terroristen voor onbeperkte tijd zonder proces gevangen te zetten. Net als de VS lapt Engeland het Verdrag inzake Burgerlijke en Politiek Rechten aan zijn laars onder de titel crisiswetgeving.
Hoezo rule of law? En hoe zit het in andere toonaangevende EU-landen?
In Duitsland heeft de zogenaamde Rasterfahndung, een manier om via koppeling van allerlei bestanden aan je potentiële verdachten van terroristische activiteiten te komen, behalve tot een verregaande aantasting van de privacy van burgers tot niet veel effectiviteit geleid.
Althans dat mag je opmaken uit het feit dat de groep daders van 11 september zijn hoofdzetel in Hamburg had. In Frankrijk kan iemand die geen kaartje heeft in de metro om die reden al gefouilleerd worden en patrouilleren sinds 11 september militairen op vliegvelden, op trein- en op metrostations.En als we het dichter bij huis het over ons eigen land hebben
Een demissionair kabinet met een demissionaire minister van Justitie de heer Donner, heeft kans gezien om achter elkaar allerlei maatregelen voor te bereiden en/of erdoor heen te loodsen, waar in Nederland met zijn liberale strafrechtklimaat niemand zo voor stond te trappelen. Het heeft tenslotte toch wel zon veertien jaar geduurd om de geesten rijp te maken voor de algemene legitimatieplicht. Eind jaren tachtig liet het Belgische voorbeeld al zien dat deze maatregel vooral betekende dat het openbare leven er voor de gekleurde Belgen niet vrolijker op werd. Zij immers werden soms tot drie keer per dag gejend met de verplichting hun legitimatiebewijs te tonen. Gelijke behandeling? Samen met beperking van willekeur en voorspelbaarheid of rechtszekerheid één van de drie peilers van de rechtsstaat.
Inmiddels is met het preventief fouilleren in de Rotterdamse Tarwewijk ervaring opgedaan.
Daar geven leidinggevenden van de politie toe dat gekleurden inderdaad als eersten slachtoffer zijn van grootschalige acties. Overigens merken maatschappelijke werkenden op dat de politie zijn hand overspeelt met deze tijdrovende bezigheden en in geen velden of wegen meer is te vinden als het er echt op aan komt.Voorspelbaarheid, rechtszekerheid, hulp aan hen die het behoeven?
Nederland blijkt verder in een aantal opzichten inmiddels roomser dan de paus oftewel koploper in beperking van grondrechten. Waar het gaat om het recht op lichamelijke integriteit verzette mijn oude vader zich als advocaat te Den Haag nog tegen de bloedproef en lokte een arrest uit. Inmiddels heeft Nederland vorig jaar maatregelen verruimd om uitvoerige DNA-analyse bij verdachten toe te staan bij delicten waarop vier jaar of meer celstraf staat (dat was acht jaar). In de meeste EU-landen is zon uitvoerige DNA-analyse verboden. Ongetwijfeld volgen binnenkort de irisscan en vingerafdrukken omdat wij in een land leven waarin wat technisch kan ook benut zal worden, aldus een hoogleraar Strafrecht in Maastricht.
En dan heb ik het nog niet eens over Nederland afluisterland (daarin scoren we zelfs aanzienlijk hoger dan de VS volgens het tv-programma Zembla) en over het voorstel van Donner de mogelijkheden van informatieuitwisseling zonder gerechtelijk bevel te vergroten, de tijdslimiet voor opslag van zachte informatie op te rekken en mogelijkheden voor het opslaan van informatie over niet verdachte personen te creëren. Politie en justitie moeten makkelijker bij persoonsinformatie kunnen, variërend van bank tot sportvereniging.
Rekening houdend met het zogenaamde Schengen-akkoord betekent dergelijke aanzienlijke verruiming van opslag van privacygevoelige informatie dat u er zeker van kan zijn dat wat in Emmeloord als verdacht feit wordt genoteerd, er in Barcelona of Nice uit kan komen.
Ach zult u zeggen, waarom zal ik me druk maken: ik heb toch niets te verbergen, van mij mogen ze alles weten? O ja, betekent dat dat er ook cameras in uw huis zouden mogen hangen, dat er voor u geen enkel verschil meer is tussen privé en publiek?
Betekent het dat u meer vertrouwen heeft in een politieman of vrouw in Emmeloord, maar ook in Nice en Barcelona, dan in uzelf of uw buurman?
Want daar gaan we naar toe, dames en heren, naar een samenleving waarin de angst voor medeburgers zo groot wordt dat we zonder probleem een zeer grote en veelal moeilijk te controleren macht gaan verlenen aan mensen met een pakkie aan.
Ach ja en, dat gebeurt in een tijd waarin Big Brother geen angstbeeld meer is maar een typisch Hollands exportproduct.
Verhogen we zo onze veiligheid? Onze democratie en onze vrijheid worden in elk geval geweld aangedaan, terwijl we elders in de wereld die democratie en die vrijheid met geweld opleggen. Hoedt u voor uw bevrijders elders in de wereld, hoedt u voor die veiligheidsmaniakken hier in het huis van de vrijheid.
Joyce Hes, april 2003