De humor is uit de relatie met Rusland verdwenen. Niet voor de Russen, die vrolijk olie voor in de keuken op de markt brengen onder de naam Novichok. Je kunt het cynisch noemen, maar Novichok is ook op te vatten als een gewoon Russische woord. Novi, nieuw, en Novichok wordt meestal vertaald als nieuwkomer. In de discussie over de mogelijke aanslag op Sergei Skripal en zijn dochter Yulia valt op dat Novichok door de Britse overheid bijna casual is gebruikt. Het klinkt Russisch dus is de dader ook meteen aan te wijzen.
Wat is echter Novichok? Over welke Novichok wordt er gesproken? Wat wist de Britse overheid al decennia over Novichok? Waarom werd tot voor kort zo geheimzinnig gedaan over Novichok? Welke landen kunnen Novichok al produceren? Zijn enkele van de vragen die in dit artikel centraal staan. In de wereld van de Nieuwe Koude Oorlog zijn de antwoorden moeilijk te distilleren uit een brij van tegenstrijdigheden. Wat duidelijk is, is dat door het zwart-wit beeld dat de Britse overheid presenteert en het gebrek aan transparantie de gebeurtenissen in Salisbury in nevelen zijn gehuld.
Vlak na de ontdekking van vader en dochter op een bankje in een park in Salisbury beschuldigde de Britse regering Rusland van het vergiftigen van de Russische spion Skripal. Skripal werkte voor de Russische militaire inlichtingendienst de GRU en kwam tijdens een spionnen uitruil in het Verenigd Koninkrijk terecht. Novichok werd door de Britten meteen als het wapen geïdentificeerd. Wetenschappers van het militaire onderzoeksinstituut Porton Down van het Engelse ministerie van Defensie oordeelden begin april 2018 ook dat het om Novichok ging, maar stelden dat zij de herkomst van het gif niet konden vaststellen. Porton Down ligt op een steenworp afstand van Salisbury, de plaats delict. Dat was opvallend en haalde de claim van de Britse overheid dat de Russen achter de ´aanslag ´ zaten onderuit.
Vervolgens zorgde het onderzoek van de Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons (OPCW) voor nog meer verwarring. In het openbare gedeelte van haar onderzoek gebruikte de internationale organisatie het woord Novichok niet. “The results of the analysis by the OPCW designated laboratories of environmental and biomedical samples collected by the OPCW team confirms the findings of the United Kingdom relating to the identity of the toxic chemical that was used in Salisbury and severely injured three people,” omschrijft de OPCW haar bevindingen in de samenvatting. Nu kan de OPCW in het geheime deel van het onderzoek Novichok wel hebben genoemd als de boosdoener, maar dat lijkt niet voor de hand te liggen.
Dat heeft alles met het ontstaan van Novichok zelf te maken. Het gif werd geopenbaard door Vil Mirzayanov, een Russische chemicus, die in 1991 beweerde dat de Sovjet-Unie het chemische wapen had geproduceerd en bewaard met het oog op een toekomstige oorlog. De Russen ontkenden in de jaren negentig het bestaan van Novichok, maar arresteerden Mirzayanov wel voor het onthullen van staatsgeheimen. De zaak tegen Mirzayanov werd geseponeerd en de chemicus werd vrijgelaten. In 1995 verhuisde hij naar de Verenigde Staten waar hij artikelen en een boek (State Secrets: An Insider’s Chronicle of the Russian Chemical Weapons Program) schreef over Novichok.
Eigenlijk vanaf het eerste moment dat Mirzayanov stelde dat er een Novichok programma zou bestaan, waren er twijfels. Na zijn boek werd er onderzocht of Novichok ook daadwerkelijk bestond. In 2011 concludeerde de OPCW dat zij het bestaan van Novichok niet konden bevestigen, vandaar dat de organisatie ook op dit moment de term niet in de mond neemt. “There has been no confirmation of [Mirzayanov’s] claims, nor has any peer review been undertaken in regard to the information on these chemicals in the scientific literature on this subject (Report of the sixteenth session of the scientific advisory board).”
En ook Porton Down concludeerde in 2016 dat het bewijs voor het bestaan van het chemische wapen niet erg substantieel was en het zelfs de vraag was of het gif ook daadwerkelijk bestond. Dit terwijl Porton Down in 2018 stelt dat het gif tegen Skripal is gebruikt. In een vaktijdschrift schrijft Dr Robin Black, voormalig Head of the Detection Laboratory bij Porton Down: “In recent years, there has been much speculation that a fourth generation of nerve agents, ‘Novichoks’ (newcomer), was developed in Russia, beginning in the 1970s as part of the ‘Foliant’ programme, with the aim of finding agents that would compromise defensive countermeasures. Information on these compounds has been sparse in the public domain, mostly originating from a dissident Russian military chemist, Vil Mirzayanov. No independent confirmation of the structures or the properties of such compounds has been published (Black, 2016).”
Is er dan helemaal geen bewijs voor het bestaan van de productie van Novichok in Rusland? Tot op heden niet. De laboratoria in Oezbekistan waar volgens Mirzayanov werkte zijn eind jaren negentig met behulp van de Amerikanen ontmanteld. Of daar Novichok is aangetroffen is door de Amerikanen nooit openbaar gemaakt. De Amerikanen waren bereid zeker zes miljoen dollar te besteden aan de ontmanteling dus het was ze wat waard. Vraag is dan ook of de chemische wapens zoals beschreven door Mirzayanov geproduceerd kunnen worden. Het lijkt erop dat dat zeker het geval is. Mirzayanov spreekt over A-230, A-232, A-234, A-242 en A-262, kort samengevat als de A-230 series. In 2016 rapporteerden Iraanse onderzoekers dat zij in staat waren om verbindingen te produceren die grote gelijkenis vertoonden met A-234. Ook het Amerikaanse militaire onderzoeksinstituut Edgewood Chemical and Biological Center bleek al eind jaren negentig, voor de publicatie van State Secrets van Mirzayanov A-234 te hebben gesynthetiseerd.
Of de Amerikanen en de Britten de A-230 series hebben vervaardigd blijft onduidelijk. Mirzayanov zal echter uitgebreid door de Amerikaanse inlichtingendienst de CIA (Central Intelligence Agency) zijn gedebrieft wat blijkt uit de interesse van de Britten en de Amerikanen in de A-230 series de afgelopen twee decennia. Zowel bij de OPCW als de informele The Australia Group, een groep landen, waaronder Nederland, die de export van onderdelen van chemische en biologische wapens probeert te controleren. De beide landen willen geen ruchtbaarheid geven aan de A-230 series, misschien logisch om te voorkomen dat allerlei landen gaan proberen het chemische wapen te vervaardigen. Maar zonder duidelijke richtlijnen zijn export beperkingen moeilijk uit te voeren. Toch lijken de Amerikanen en de Britten niet geneigd het achterste van hun tong te laten zien en dat maakt de claim van Dr. Robin Black, Head of the Detection Laboratory op Porton Down, in 2016 weer vreemd. Zou Novichok dan wel bestaan?
Tussen de Amerikaanse diplomatieke cables die door Wikileaks openbaar zijn gemaakt zit een cable van 26 maart 2009 waarin specifiek Mirzayanov wordt genoemd en twee cables (20 juni 2006 en 17 april 2008) waarin aan Novichok wordt gerefereerd. In een cable van 3 april 2009 een week na de melding van het boek van Mirzayanov stellen de Amerikanen en de Britten tijdens een bijeenkomst van The Australia Group dat berichtgeving over het boek State Secrets moet worden ontmoedigd, dat moet worden gemeld als het wel gebeurd en dat bij vragen gesteld moet worden dat het een onderwerp voor experts is. “Avoid any substantive discussion of the Mirzayanov book “State Secrets: An Insider’s View of the Russian Chemical Weapons Program” or so-called ‘Fourth Generation Agents.’ Report any instances in which the book is raised. Quietly discourage substantive discussions by suggesting that the issue is ‘best left to experts in capitals.’”
Met de opmerking dat vader en dochter Skripal zijn vergiftigd met het chemische wapen is duidelijk een eind gekomen aan de stilte rond Novichok, maar waarom en wat betekent dat. Over welk chemisch wapen wordt hier eigenlijk gesproken? Amerikaanse en Iraanse onderzoekers lijken vergelijkbare substanties als A-234 te hebben vervaardigd, maar hebben de Russen die verbindingen ook gemaakt en hebben zij die nog? Het laboratorium waar de A-230 series werd geproduceerd, zou zich bevinden in Nukus, Oezbekistan. In de chaos van begin jaren negentig tijdens het uiteenvallen van de Sovjet-Unie hebben de Russen de laboratoria verlaten. De Amerikanen die hielpen bij de ontmanteling van het laboratorium zeggen in Der Spiegel van 25 april 2018: “”Everything was sealed off and it was total chaos inside, with chemicals lying everywhere,” Weber recalls (Andrew Weber voormalig ambtenaar bij het Amerikaanse ministerie van Defensie).” Weber moet toegeven dat de A-230 series chemische wapens niet werden aangetroffen in Nukus.
Wat opvalt in het verhaal van der Spiegel, maar ook in de rest van de media dat steeds wordt benadrukt dat Novichok nog steeds geproduceerd wordt. Bewijs voor deze bewering wordt er niet geleverd, slechts de verwijzing dat President Poetin van Rusland een supermacht wil maken en dat het chemische programma rond Novichok een van de pijlers van de opbouw van die macht is. Nu kan het heel goed dat uit de ´total chaos´ van Nukus er in Rusland een Novichok productielijn is opgezet of dat georganiseerde criminelen er met ladingen vandoor zijn gegaan, maar bijna dertig jaar na de eerste onthulling lijkt er nog steeds weinig tastbaars. Zeker, het dictatoriale regime van Poetin schrikt niet terug van stevige daden zoals mogelijke betrokkenheid van de Russische geheime dienst de FSB bij de moord op Alexander Litvinenko, de bezetting van de Krim en het mogelijke toedekken van de betrokkenheid van Russische eenheden bij het neerstorten van de MH17. En er zijn sterfgevallen van andere Russische ballingen waar vraagtekens bij te zetten zijn, maar deze zijn ook te plaatsen bij de dood van de Britse OPCW onderzoeker David Kelly en MI6 agent Garreth Williams.
Bij een poging tot moord op een Brits staatsburgers zou je verwachten dat er een serieus onderzoek plaatsvindt en geen directe vingerwijzing naar een vijandige staat. Een vingerwijzing die zelfs tegen het beleid van de afgelopen dertig jaar ingaat. De Russische ambassadeur in het Verenigd Koninkrijk Yakovenko stelde tijdens een persconferentie 0p 22 maart 2018 zelfs dat de Britse minister van Buitenlandse Zaken Johnson expliciet A-234 had genoemd: “The question was put like following: either the incident in Salisbury was a direct act of the Russian Government against the UK or the Russian Government had lost control of a nerve agent that the Foreign Secretary identified as A-234, and allowed it to get into the hands of others.” Johnson gebruikt niet de term Novichok, maar verwees naar een van de substanties in de A-230 series. Dit zou dan weer wel in lijn zijn met de bevindingen van de OPCW die niet Novichok noemt, maar aan de andere kant zeven jaar geleden heeft geoordeeld dat de Novichok substanties niet zouden bestaan.
De Novichok claim is nog verwarrender omdat de Britse regering spreekt over Novichok in het algemeen en Boris Johnson over A-234. Hij stelt daarbij dat de Russische regering direct verantwoordelijk is of indirect doordat het de controle over de chemische wapens zou hebben verloren. De chemische wapens zouden in handen van criminelen zijn gevallen. Dit laatste is niet hypothetisch. Er zijn namelijk aanwijzingen dat Russische chemische wapens in handen van niet staat gebonden actoren zijn gevallen, maar daarbij zou het niet gaan om A-230 series. Vladimir Uglev, een chemicus die voor het Russische instituut GOSNIIOKHT (State Scientific-Research Institute for Organic Chemistry and Technology) werkte, stelt dat Pyotr Petrovich Kirpichev de leider van het zogenaamde Foliant programma was. Dr. Black noemt het ‘Foliant’ programma ook in zijn artikel uit 2016. Het programma werd uitgevoerd in een afdeling van het GOSNIIOKHT ten zuiden van Moskou in de regio Saratov, en niet in Nukus in Oezbekistan.
In een interview met The Bell stelt Vladimir Uglev dat Novichok en de vijf substanties die de A-series vormen niet bestaan. Hij stelt dat de chemische wapens aangeduid werden als FOS of Organofosfaat verbindingen en dat er vier verbindingen in de jaren zeventig en tachtig zijn ontwikkeld, A-1972 in 1972, B-1976 en C-1976 in 1976 en tot slot D-1980 in 1980. A-1972, B-1976 en C-1976 zijn vloeibaar maar D-1980 kan ook in poeder vorm worden geproduceerd. Om de verwarring nog te vergroten worden A-1972, B-1976, C-1976 en D-1980 in sommige situaties aangeduid als Novichok-5, -7, -8 en -9 terwijl tevens Novichok-5 hetzelfde zou zijn als A-232. Vladimir Uglev stelt in het interview in The Bell echter dat de naam Novichok nooit aan de verbindingen is gegeven. De Russen duiden het project aan als het Foliant programma dat een antwoord was op de ontwikkeling door de Amerikanen van het chemische wapen VX. Mirzayanov werkte niet bij het instituut in de regio Saratov en was niet betrokken bij de productie van de FOS verbindingen. Hoe Mirzayanov aan de naam Novichok en de beschrijving van de vijf verbindingen is gekomen weet Uglev niet.
Voor de claim van Mirzayanov over Novichok is de afgelopen decennia naast zijn eigen geschriften weinig ondersteuning gekomen. Voor het verhaal van Uglev is echter wel bewijs uit onverwachte hoek. Zijn versie over de FOS verbindingen en het Foliant programma wordt namelijk ondersteund door een Russisch strafrechtelijk onderzoek naar de moord op bankier Ivan Kivelidi en zijn secretaresse Zara Ismailova in 1995. Beide zouden vergiftigd zijn. In het moordonderzoek wordt Leonid Rink ondervraagd door de politie over het verkopen van chemische wapens. Rink was werkzaam bij het instituut In Rusland waar aan de FOS verbindingen werd gewerkt en geeft tegen de politie toe dat hij enkele ampullen zou hebben gestolen. Via Rink zou het gif in handen zijn gekomen van criminelen die Kivelidi en Ismailova hebben vermoord. Rink spreekt over gif dat vergelijkbaar is met het Amerikaanse VX, niet over Novichok of A-series.
De claim van Uglev lijkt ook te worden bevestigd door een document dat het Russische tijdschrift Novaya Gazeta openbaar heeft gemaakt op 22 maart 2018. Het document zou een reconstructie zijn van de molecuul structuur van het gif dat gebruikt zou zijn om Kivelidi en Ismailova te vermoorden. De structuur lijkt niet op de chemische wapens van de A-230 series maar zijn zogenaamde GV verbindingen die in het Foliant programma zijn geproduceerd. En hier komen de verhalen van Uglev en Mirzayanov weer bijeen. Uglev stelt dat in 1993 tijdens de chaos van de jaren na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie er een gezamenlijke verklaring over het bestaan van chemische wapens in Rusland van Russische chemici is opgesteld waar Mirzayanov deel van uitmaakte. Mirzayanov verbleef toen nog in Rusland. Van productie zou in de jaren negentig geen sprake zijn. De OPCW is daarbij op de hoogte gesteld van het bestaan van de GV verbindingen, iets dat blijkt uit de verklaringen van de OPCW over Novichok in de afgelopen jaren en ook de verwijzing naar het Foliant programma door Dr. Black.
De versie van Uglev lijkt ondersteunt te worden door het Duitse weekblad Die Zeit en de Duitse krant de Süddeutsche Zeitung. Zij schrijven op 16 en 17 mei 2018 dat diplomaten en militaire experts uit 45 landen in 1987 aanwezig waren bij inspectie van Russische chemische wapens op de militaire basis shikhany in de regio Saratov op 4 oktober 1987. De voorraad Russische chemische wapens zouden worden vernietigd. De Duitse media schrijven dat enkele jaren later de Duitse inlichtingendienst de Bundesnachrichtendienst (BND) benadert wordt door een Russische wetenschapper die in ruil voor informatie en een milligram gif Rusland wil verlaten. Hij komt naar Duitsland via Oekraïne en Oostenrijk. De Duitsers laten het gif onderzoeken door Zweden. Duitsland wilde voorkomen dat andere landen zouden denken dat het land interesse zou hebben in chemische wapens. Die Zeit en de Süddeutsche Zeitung stellen dat het om het chemische wapen Novichok gaat, maar verdere specificatie wordt niet gegeven. De Amerikaanse en de Engelse inlichtingendiensten worden op de hoogte gesteld van het bestaan van het gif en later gaan ook Frankrijk, Canada en Nederland deel uitmaken van een geheime werkgroep over Novichok. De Russische wetenschapper zou nog in Duitsland verblijven.
Het dictatoriale regime van Rusland is bereidt om chemische wapens in te zetten tegen mensen zoals blijkt uit het gebruik van radionuclide polonium-210 tegen Litvinenko. De Britse regering stelt dat Novichok is gebruikt tegen Skripal en zijn dochter. Boris Johnson noemt specifiek het gif A-234. Novichok en A-234 zijn beide gepresenteerd door Vil Mirzayanov die in een laboratorium in Oezbekistan zou hebben gewerkt. Rusland is meteen aangewezen als schuldige. Het land zou of direct verantwoordelijk zijn voor de aanslag of indirect. De OPCW heeft het bestaan van Novichok echter altijd ontkent. Ook het Engelse militaire onderzoeksinstituut had grote twijfels bij Novichok. Ook de claim van Mirzayanov dat op basis van de door hem gepubliceerde formules de A-230 series eigenlijk door iedereen, zowel commerciële als publieke chemische laboratoria, te maken zijn wordt zowel door de praktijk gelogenstraft (zover bekend hebben alleen de Amerikanen en de Iraniërs A-234 geproduceerd) als door dr. Uglev bestreden. Volgens hem is de beschikbare informatie te beperkt om mogelijke producenten op weg te helpen bij de vervaardiging.
Als Novichok en de A-230 series (A-230, A-232, A-234, A-242 en A-262) niet zouden bestaan, wordt het logischer om uit te gaan van het Foliant programma en de FOS substanties of GV verbindingen ( A-1972, B-1976 en C-1976 en D-1980) die lijken op het Amerikaanse VX gif. Deze hypothese wordt ondersteund door een verwijzing van dr. Black, voormalig hoofd van het detectie laboratorium van Porton Down over het Foliant programma, een strafrechtelijk onderzoek naar de moord op Kivelidi en Ismailova, de verklaring van Leonid Rink over de gestolen chemische verbindingen, een document over de structuur van het gebruikte gif dat door de Novaya Gazeta openbaar is gemaakt, uitspraken van dr. Uglev en de OPCW die van het programma op de hoogte zou zijn. FOS/GV verbindingen zijn in handen van criminelen en door hen gebruikt dat zou dan ook verklaren waarom ze tegen Skripal en zijn dochter zijn gebruikt.
Bij deze derden gaat het niet alleen om Russische of Tsjetsjeense criminelen, maar Leonid Rink heeft verklaard dat hij gif ook verkocht heeft aan een Letse crimineel. Waarom de Britse overheid vasthoudt aan Novichok en A-234 en of hierbij ook wordt verwezen naar FOS/GV verbindingen is niet duidelijk, maar simpelweg de Russen de schuld geven lijkt de aanslag op Skripal niet echt op te lossen. De openlijke verklaringen van de Britten over Novichok staat haaks op het beleid van de afgelopen jaren om publicatie over Novichok te ontmoedigen. Een bijkomstigheid is dat Porton Down nu in staat is om A-234 legaal te produceren want om vast te stellen of een chemisch wapen is gebruikt, moet een laboratorium eerste zelf het gif produceren om zo de chemische structuur te kunnen vergelijken. Van de Amerikanen en de Iraniërs was al bekend dat zij A-234 al konden produceren. Porton Down zal die capaciteit ook al hebben gehad. Het onderzoek naar het gebruikte gif bij de aanslag op Skripal maakt het mogelijk voor Porton Down het onderzoek naar de verbindingen wit te wassen.
Dat is misschien een bijkomstigheid, maar mogelijk een verklaring waarom Boris Johnson A-234 bij de Russen op tafel legde. Johnson staat niet bekend als een strategisch minister en sleept een berg schandalen achter zich aan. Het openlijk noemen van A-234 kan daar aan worden toegevoegd. Probleem is dat er ook door de Russen veel mist is gecreëerd rond de productie van chemische wapens, misschien omdat ze die hebben, nog produceren of omdat die in handen zijn gekomen van mensen die niet de Russische staat welgezind zijn. De onduidelijke maar beschuldigende berichtgeving van de Britse overheid die in veel gevallen door de media direct is overgenomen, zorgen ook voor veel mist en roept meer vragen op dan dat het duidelijkheid verschaft over de aanslag op Skripal en zijn dochter.
An Alternative Explanation to the Skripal Mystery
Revealed: rebranded D-Notice committee issued two notices over Skripal affair
The scientist who developed “Novichok”: “Doses ranged from 20 grams to several kilos”
Are ‘Novichok’ Poisons Real? – May’s Claims Fall Apart
Update to briefing note ‘Doubts about Novichoks’
U.S. and Uzbeks Agree on Chemical Arms Plant Cleanup (1999)
The Fraught Cold War History of Novichok
Does the UK’s case against Russia stack up?
Russian Businessman Releases ‘Novichok’ Line of Cooking Oil